Η καταστροφή των φακέλων πολιτικών φρονημάτων

Στις 29 Αυγούστου 1989, η Ελλάδα βίωσε μία από τις πιο εμβληματικές στιγμές της μεταπολεμικής ιστορίας της. Στις υψικαμίνους της Χαλυβουργικής στον Ασπρόπυργο και της Σιδενόρ στη Θεσσαλονίκη, παραδόθηκαν στις φλόγες πάνω από 17,5 εκατομμύρια φάκελοι πολιτικών φρονημάτων. Αυτή η ενέργεια, που προήλθε από την οικουμενική κυβέρνηση του Τζαννή Τζαννετάκη, σήμανε το τέλος ενός από τα πιο μακροχρόνια εργαλεία κοινωνικού ελέγχου και διώξεων στη χώρα, το οποίο είχε λειτουργήσει από τον Μεσοπόλεμο μέχρι τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης.

Η σημασία των φακέλων

Οι φάκελοι αυτοί κατέγραφαν τις πολιτικές πεποιθήσεις εκατομμυρίων Ελλήνων, συχνά με ανακριβείς πληροφορίες από ασφαλίτες, πληροφοριοδότες και γείτονες. Βασισμένοι σε αυτούς, πολίτες απολύονταν, αποκλείονταν από θέσεις εργασίας ή διώκονταν ως «επικίνδυνοι». Η καταστροφή τους παρουσιάστηκε τότε ως «τέλος μιας μαύρης σελίδας» και ως πράξη εθνικής συμφιλίωσης, 40 χρόνια μετά τον Εμφύλιο και μόλις 14 χρόνια μετά τη Χούντα.

Αμφιβολίες και ιστορική μνήμη

Ωστόσο, δεν έλειψαν οι αντιρρήσεις. Πολλοί ιστορικοί προειδοποίησαν ότι μαζί με τον συμβολισμό χάνονταν και ανεκτίμητα τεκμήρια. Ο ιστορικός Βαγγέλης Καραμανωλάκης τόνισε ότι «η καταστροφή των φακέλων το 1989 αποτελεί μια μοναδική πράξη διεθνώς – πουθενά αλλού μια δημοκρατική κυβέρνηση δεν προχώρησε σε ολοσχερή εξαφάνιση τέτοιου αρχειακού υλικού». Η διχογνωμία παραμένει: από τη μία πλευρά, το «κλείσιμο ενός τραύματος», από την άλλη, η οριστική απώλεια της ιστορικής μνήμης.

Περίπου 2.110 φάκελοι εξαιρέθηκαν από την καταστροφή «για ιστορικούς λόγους». Ανάμεσά τους, ο φάκελος του Κώστα Λαλιώτη, ο οποίος αποκτήθηκε το 2021 και δημοσιεύτηκε σε ένθετο της Εφημερίδας των Συντακτών. Σε αυτόν υπήρχε και η πρώτη αναφορά στο αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα, με ημερομηνία 19 Φεβρουαρίου 1973, μόλις δύο ημέρες πριν από την πρώτη κατάληψη της Νομικής.

Ο Δημήτρης Πλουμπίδης, γιος του εκτελεσμένου αγωνιστή Νίκου Πλουμπίδη, σημείωσε: «Όταν καταστράφηκαν οι φάκελοι το 1989, είχαν χάσει την πολιτική τους αξία, αλλά όχι την αξία του τεκμηρίου». Άλλοι αναφέρθηκαν σε μια μορφή συλλογικής λήθης, απαραίτητης για την κοινωνία που προσπαθούσε να σταθεί σε «ασφαλές έδαφος» μετά από δεκαετίες εμφυλιακών πληγών.

Η υπόθεση των φακέλων δεν τελείωσε εκεί. Το 2016, με κοινή υπουργική απόφαση, ανακοινώθηκε η μερική πρόσβαση σε ό,τι είχε διασωθεί. Ωστόσο, το υλικό είναι ελάχιστο και συχνά «πετσοκομμένο», χωρίς αναφορές σε πληροφοριοδότες ή κρίσιμα στοιχεία. Η εικόνα των εκατομμυρίων φακέλων που καίγονταν το 1989 παραμένει διπλά συμβολική: για κάποιους, το οριστικό τέλος ενός σκοτεινού κεφαλαίου, για άλλους, η βίαιη λήθη που στέρησε από την ιστορία ένα πολύτιμο αρχείο. Μέχρι σήμερα, το ερώτημα παραμένει ανοιχτό: συμφιλίωση ή απώλεια μνήμης;