Η Ελλάδα του 19ου αιώνα και η οικονομική κρίση

Στις αρχές του 19ου αιώνα, η Ελλάδα ήταν ένα νέο και ευάλωτο βασίλειο. Μόλις δύο δεκαετίες μετά την Επανάσταση του 1821, η χώρα αντιμετώπισε σοβαρές οικονομικές προκλήσεις, ξένη παρέμβαση και λαϊκή δυσαρέσκεια. Στις 2 Σεπτεμβρίου 1843, η πτωχευμένη Ελλάδα αναγκάστηκε να υπογράψει ένα συμφωνητικό που μπορεί να θεωρηθεί το πρώτο «μνημόνιο» στην ιστορία της, υπό την πίεση των πρεσβευτών των Μεγάλων Δυνάμεων.

Η φύση του μνημονίου και οι συνέπειές του

Αν και ο όρος «μνημόνιο» είναι σύγχρονος, οι όροι του συγκεκριμένου συμφωνητικού θυμίζουν έντονα τις προκλήσεις που αντιμετώπισε η χώρα και τον 21ο αιώνα: αυστηρή οικονομική εποπτεία, υποχρεώσεις για την αποπληρωμή των δανείων, περιορισμός δαπανών και ουσιαστική παρέμβαση των ξένων στις εσωτερικές υποθέσεις του ελληνικού κράτους. Η ρίζα των προβλημάτων εντοπίζεται στα δάνεια που είχε λάβει η Ελλάδα για την ανεξαρτησία της. Η νεοσύστατη χώρα, προκειμένου να υποστηρίξει τον Αγώνα και να οικοδομήσει κρατικούς θεσμούς, είχε στραφεί σε εξωτερικό δανεισμό από χώρες όπως η Αγγλία, η Γαλλία και η Ρωσία – οι οποίες ήταν οι «εγγυητές» της ανεξαρτησίας της. Ωστόσο, από το 1841, η Ελλάδα είχε κηρύξει αδυναμία πληρωμών, βυθισμένη σε χρέη και ανίκανη να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις της.

Η αντίδραση του λαού και η επιβολή του Συντάγματος

Η κατάσταση αυτή έδωσε στις Μεγάλες Δυνάμεις την ευκαιρία να παρέμβουν ανοιχτά. Οι πρεσβευτές τους στην Αθήνα λειτουργούσαν ως «επιτηρητές», απαιτώντας δραστικά μέτρα λιτότητας και απόλυτο έλεγχο των δημόσιων οικονομικών. Ο Όθωνας, ο νεαρός Βαυαρός βασιλιάς που είχε αναλάβει τον θρόνο το 1832, βρέθηκε σε δύσκολη θέση. Μέχρι τότε κυβερνούσε χωρίς Σύνταγμα, με το σύστημα της απόλυτης μοναρχίας. Η οικονομική επιτροπεία όχι μόνο μείωνε τη δική του εξουσία, αλλά αποκάλυπτε και την αδυναμία του να προστατεύσει το έθνος από τις ξένες πιέσεις.

Η δυσαρέσκεια του λαού και του στρατού αυξανόταν. Οι αξιωματικοί που είχαν πολεμήσει στην Επανάσταση του 1821 ένιωθαν παραγκωνισμένοι, ενώ οι πολίτες έβλεπαν την καθημερινότητά τους να χειροτερεύει. Η απαίτηση για Σύνταγμα και περιορισμό της βασιλικής αυθαιρεσίας γινόταν ολοένα και πιο επιτακτική. Στην απάντηση της ταπείνωσης από το «μνημόνιο», η σπίθα της επανάστασης άναψε τη νύχτα της 3ης Σεπτεμβρίου 1843, όταν ο συνταγματάρχης Δημήτριος Καλλέργης κινητοποίησε τα στρατεύματα της Αθήνας και, μαζί με τον στρατηγό Ιωάννη Μακρυγιάννη και χιλιάδες πολίτες, περικύκλωσαν τα Ανάκτορα με το σύνθημα «Ζητούμε Σύνταγμα!».

Η πίεση που ασκήθηκε ήταν ασφυκτική. Ο Όθωνας αναγκάστηκε να υποχωρήσει και να αποδεχθεί τη σύνταξη Συντάγματος. Ήταν η πρώτη φορά που ο ελληνικός λαός, ενωμένος με τον στρατό, επιβάλλει δημοκρατικούς θεσμούς. Στους επόμενους μήνες, το Σύνταγμα του 1844 τέθηκε σε εφαρμογή. Αν και δεν κατήργησε τη μοναρχία, έθεσε ισχυρούς περιορισμούς στην εξουσία του βασιλιά και καθόρισε τη λειτουργία της Βουλής και της Γερουσίας, ενώ εισήγαγε και την καθολική (ανδρική) ψηφοφορία, γεγονός που θεωρείται ιδιαίτερα προοδευτικό για την εποχή.

Αυτό το γεγονός αποτέλεσε ένα σημαντικό βήμα προς τον συνταγματισμό και τη δημοκρατική οργάνωση του κράτους, θέτοντας τα θεμέλια για την κοινοβουλευτική ζωή στην Ελλάδα.