Εκλογή των μελών του πανεπιστημιακού συμβουλίου από την ακαδημαϊκή κοινότητα και κατόπιν επιλογή του πρύτανη από το συμβούλιο. Παράλληλα, συμβούλιο και πρύτανης έχουν, εύλογα, διακριτές αρμοδιότητες, ωστόσο η κατανομή αρμοδιοτήτων δεν παραπέμπει σε διαρχία, αλλά το συμβούλιο έχει το κύριο αποφασιστικό βάρος. Ο πρύτανης έχει κυρίως εκτελεστικές αρμοδιότητες. Αυτή είναι η κυρίαρχη τάση στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ ως προς τα όργανα εξουσίας των πανεπιστημίων. Και αυτή η τάση φέρεται να βαρύνει ιδιαίτερα στο επιτελείο της ηγεσίας του υπουργείου Παιδείας, το οποίο αυτή την περίοδο μελετάει τα διάφορα συστήματα των ισχυρών πανεπιστημίων του εξωτερικού ενόψει του νέου νόμου πλαισίου για τα ΑΕΙ. Στόχος είναι το μοντέλο διοίκησης που θα επιλεγεί τελικά να συμβάλει στη νέα σελίδα των ΑΕΙ, με σκοπό τα ιδρύματα να αποτινάξουν τα βαρίδια της λειτουργίας τους και να «σπάσουν» οι σχέσεις εξάρτησης που έχουν αναπτυχθεί μέσω του ισχύοντος συστήματος διοίκησης.

Ειδικότερα, στην Ευρώπη η ύπαρξη συμβουλίων είναι ο κανόνας. Σε σχέση με αυτά είναι κυρίαρχα δύο συστήματα (μοντέλα) διακυβέρνησης:

• Το ενιαίο, στο οποίο υπάρχει μόνο ένα όργανο λήψης αποφάσεων που είναι υπεύθυνο για όλες τις σημαντικές αποφάσεις.

• Το διττό σύστημα, το οποίο απαρτίζεται από το συμβούλιο του ιδρύματος και τη σύγκλητο. Το συμβούλιο περιλαμβάνει συγκριτικά μικρότερο αριθμό μελών σε σχέση με τη σύγκλητο. Το διττό σύστημα υποδιαιρείται σε δύο υποσυστήματα. Το πρώτο είναι το πιο διαδεδομένο, στο οποίο το συμβούλιο του ιδρύματος είναι υπεύθυνο για τη λήψη στρατηγικών αποφάσεων, όπως η έγκριση του εσωτερικού κανονισμού και η οργάνωση του πανεπιστημίου, τον στρατηγικό σχεδιασμό, την επιλογή του πρύτανη και αντιπρύτανη και την έγκριση του προϋπολογισμού. Παράλληλα, η σύγκλητος αποτελείται συνήθως από εσωτερικά μέλη της πανεπιστημιακής κοινότητας (ακαδημαϊκό και λοιπό διδακτικό προσωπικό, διοικητικό προσωπικό, προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές), τα οποία συμμετέχουν μέσω εκπροσώπησης, με αναλογίες που καθορίζονται στη σχετική νομοθεσία. Τα καθήκοντα της συγκλήτου αφορούν ακαδημαϊκά θέματα, όπως η έγκριση των προγραμμάτων σπουδών και η απονομή των αντίστοιχων τίτλων. Επιπλέον, ρυθμίζει θέματα που αφορούν την ανάπτυξη του προσωπικού. Το δεύτερο θεωρείται «ασύμμετρο» διπλό σύστημα διακυβέρνησης: ένα από τα όργανα είναι ο κύριος εκτελεστικός φορέας, ενώ το δεύτερο όργανο έχει περιορισμένα καθήκοντα και αντικείμενο (συνήθως περισσότερο συμβουλευτικό ρόλο παρά εκτελεστικά καθήκοντα).

Ως προς τη σύνθεση των συμβουλίων σε ευρωπαϊκές χώρες, στην πλειονότητα των χωρών ο αριθμός των μελών που ανήκουν στο ίδρυμα και εκείνων εκτός ΑΕΙ είναι ίσος ή την πλειοψηφία έχουν τα εσωτερικά μέλη. Αυτό συμβαίνει σε Πορτογαλία, Νορβηγία, Ιταλία, Γαλλία, Φινλανδία, Εσθονία, Λιθουανία, Σλοβενία και Ισλανδία. Τα εξωτερικά μέλη έχουν την πλειοψηφία των εδρών στα συμβούλια σε Δανία, Ιρλανδία και Σουηδία, ενώ τα συμβούλια αποτελούνται μόνο από εξωτερικά του ΑΕΙ μέλη σε Αυστρία, Ολλανδία, Τσεχία, Σλοβακία, Λουξεμβούργο.

Οι διαδικασίες επιλογής των μελών του συμβουλίου διαφέρουν μεταξύ χωρών (και ιδρυμάτων) ανάλογα με την ιστορική εξέλιξη του θεσμού της ανώτατης εκπαίδευσης και τις εθνικές ιδιαιτερότητες. Ενδεικτικά, σε ορισμένες χώρες το υπουργείο Παιδείας και τα ενδιαφερόμενα εξωτερικά μέρη ορίζουν τα μέλη του συμβουλίου (π.χ. Ολλανδία, Ηνωμένο Βασίλειο). Σε άλλες περιπτώσεις η εξουσία αυτή εκχωρείται στην ηγεσία του πανεπιστημίου ή στην ακαδημαϊκή σύγκλητο. Σε κάποιες άλλες περιπτώσεις προβλέπεται η συνεργασία ορισμένων μελών (π.χ. Αυστρία) ή μέσα από διαδικασία εκλογής.

Η σύνθεση

Τα εξωτερικά μέλη είναι συνήθως μέλη δημοσίων φορέων, όπως για παράδειγμα τοπικοί, περιφερειακοί, εθνικοί φορείς, εκπρόσωποι εμπορικών επιμελητηρίων, εμπορικοί εκπρόσωποι ή άτομα από ερευνητικά κέντρα και πανεπιστήμια της χώρας. Δεν υπάρχουν κανονισμοί που να απαγορεύουν τη συμμετοχή μελών από το εξωτερικό, αν και αυτή είναι μια σπάνια πρακτική, κυρίως λόγω θεμάτων που σχετίζονται με ζητήματα γλώσσας και επικοινωνίας.

Ως προς τις αρμοδιότητες των συμβουλίων στα ευρωπαϊκά συστήματα, στην πλειονότητα των περιπτώσεων συμμετέχουν σε αποφάσεις που αφορούν τον δομικό, αναπτυξιακό στρατηγικό σχεδιασμό, καθώς και την κατανομή του προϋπολογισμού. Επίσης, συμμετέχουν στη διαδικασία επιλογής του πρύτανη ή και τον επιλέγουν τα ίδια. Ο βαθμός παρέμβασής τους ποικίλλει και αφορά κυρίως την έκφραση γνώμης για ένα σχέδιο ή μία πρόταση που έγινε από τον πρύτανη ή τη σύγκλητο, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις το συμβούλιο έχει τη δυνατότητα να ασκήσει βέτο επί του σχεδίου ή της πρότασης.

Αντίθετα, τα συμβούλια δεν έχουν λόγο σε θέματα όπως ο διορισμός του ακαδημαϊκού προσωπικού, η εισαγωγή των φοιτητών και τα προγράμματα διδασκαλίας.

Αρμοδιότητες

Ενα θέμα που προκαλεί στο εσωτερικό των πανεπιστημίων έντονες συζητήσεις στο πλαίσιο της αλλαγής του μοντέλου διοίκησής τους είναι ο τρόπος εκλογής του πρύτανη και ο ρόλος του. Στην πλειονότητα των ευρωπαϊκών χωρών ο πρύτανης επιλέγεται από κάποιο ολιγομελές σώμα, συνήθως το Συμβούλιο, ενώ σε μερικές χώρες από τη Σύγκλητο. Αυτό συμβαίνει σε Γαλλία, Αυστρία, Γερμανία, Δανία, Ολλανδία, Βρετανία, Ιρλανδία, Κροατία, Νορβηγία, Ουγγαρία, Σλοβακία, Φινλανδία και Πορτογαλία. Αντιθέτως, ο πρύτανης εκλέγεται από το σύνολο των καθηγητών ή από ένα ευρύτερο εκλογικό σώμα στο Βέλγιο, στη Λετονία, στην Ιταλία και σε μερικά πανεπιστήμια της Νορβηγίας. Αυτό το σύστημα ισχύει στην Ελλάδα. Επίσης, υπάρχουν χώρες στις οποίες τα ίδια τα πανεπιστήμια αποφασίζουν για τον τρόπο εκλογής του πρύτανη. Το θέμα της εκλογής του πρύτανη απασχολεί την ηγεσία του υπουργείου Παιδείας, καθώς θεωρεί ότι η εκλογή του από την κοινότητα του ΑΕΙ οδηγεί σε εξαρτήσεις ανάμεσα στους υποψηφίους και στο εκλογικό σώμα, με αποτέλεσμα οι πρυτάνεις να μην προωθούν, να μη συναινούν σε δύσκολες αποφάσεις. Ενδεικτικά αναφέρθηκε πρόσφατα στην «Κ» από μέλος της ηγεσίας του υπουργείου η αδυναμία των πρυτάνεων να προχωρήσουν σε συγχωνεύσεις και καταργήσεις τμημάτων λόγω των αντιδράσεων που δέχονται από τους πανεπιστημιακούς που χάνουν τη βολή τους. Μάλιστα, θεωρείται ότι θα μπορούσε να λειτουργήσει καλύτερα εάν το Συμβούλιο επέλεγε τον πρύτανη, ο οποίος θα είχε ισχυρές εκτελεστικές αρμοδιότητες, όπως συμβαίνει στον ευρύτερο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα.