Σαν σήμερα 12 Δεκεμβρίου: Το «ανάθεμα» κατά του Βενιζέλου και ο Διχασμός

Το πρωινό της 12ης Δεκεμβρίου 1916, η Αθήνα γίνεται το σκηνικό για μία από τις πιο σκοτεινές και ακραίες εκδηλώσεις του Εθνικού Διχασμού. Μία μαζική αντιβενιζελική πορεία, με την Ιερά Σύνοδο να ηγείται, ξεκινά από το κέντρο της πόλης και κατευθύνεται προς το Πεδίον του Άρεως. Εκεί, αναμένεται να εκτυλιχθεί μια πρωτοφανής πολιτικοθρησκευτική τελετουργία: το περιβόητο «ανάθεμα» κατά του Ελευθερίου Βενιζέλου.

Η πολιτική μισαλλοδοξία και η εκκλησία

Αυτή η στιγμή σηματοδοτεί την μετατροπή του διχασμού σε δημόσια κατάρα, αποκτώντας σχεδόν «θεσμική» διάσταση μέσω της Εκκλησίας. Η σύγκρουση είχε ξεκινήσει ένα χρόνο νωρίτερα, μέσα στην πολιτική δίνη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Στην Ελλάδα, η κατάσταση είχε γίνει πραγματικά διπλή: στον βορρά, η Προσωρινή Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης, υπό την ηγεσία του Βενιζέλου, και στον νότο, η κυβέρνηση των Αθηνών υπό τον βασιλιά Κωνσταντίνο Α΄, που επέμενε στην ουδετερότητα, με τη βασίλισσα Σοφία να μην κρύβει τη γερμανόφιλη στάση της.

Το χάσμα ανάμεσα στους δύο πολιτικούς χώρους βαθαίνει, με διώξεις αντιβενιζελικών στη Θεσσαλονίκη και διώξεις βενιζελικών στην Αθήνα. Ο πολιτικός λόγος φτάνει στα άκρα, με το σύνθημα των αντιβενιζελικών «Ο φονεύων βενιζελικόν, δεν φονεύει άνθρωπον» να αποτυπώνει καλύτερα από οτιδήποτε άλλο το κλίμα της εποχής.

Η πορεία και η τελετή του αναθέματος

Στην Αθήνα, οι υποστηρικτές του βασιλιά προσπαθούν να δώσουν μια θεαματική απάντηση στις εξελίξεις. Η Ιερά Σύνοδος καλεί τον λαό να διαδηλώσει κατά του «ολετήρα» της πατρίδας. Στην κεφαλή της πορείας βρίσκεται ο αρχιεπίσκοπος Θεόκλητος, πλαισιωμένος από κληρικούς και παραστρατιωτικές ομάδες που είχαν ήδη εμπλακεί στα επεισόδια του 1916.

Η πορεία καταλήγει στο Πεδίον του Άρεως, όπου έχει διαμορφωθεί ένας τελετουργικός χώρος. Ένα ομοίωμα του Βενιζέλου περιφέρεται μέσα στο πλήθος, συνοδευόμενο από χλευασμούς και οργή. Κάθε διαδηλωτής κρατά μια πέτρα, έτοιμος να συμμετάσχει σε μια συμβολική «κατάρα».

Η κατάρα και οι συνέπειές της

Ο Θεόκλητος ανεβαίνει πρώτος και υψώνει τον λίθο, απαγγέλλοντας: «Κατά Ελευθερίου Βενιζέλου φυλακίσαντος αρχιερείς και επιβουλευθέντος την βασιλείαν και την πατρίδαν, ανάθεμα έστω». Το πλήθος επαναλαμβάνει, πέτρα μετά την πέτρα, μετατρέποντας την πολιτική σύγκρουση σε τελετουργημένη αποκήρυξη. Οι καμπάνες της Αθήνας χτυπούν πένθιμα, ενώ μέχρι το τέλος της ημέρας σχηματίζεται ένας μικρός λόφος από πέτρες, στην κορυφή του οποίου υψώνεται μια ασπρόμαυρη σημαία που γράφει: «Ανάθεμα και αιωνία κατάρα στον προδότη Βενιζέλο».

Το ανάθεμα επαναλαμβάνεται σε πολλές πόλεις της χώρας, με την Ελλάδα να φαίνεται να ζει σε δύο παράλληλες πραγματικότητες: τη Θεσσαλονίκη, που ετοιμάζεται να μπει στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ, και την Αθήνα, όπου οι Γάλλοι πλησιάζουν την περιοχή των Ανακτόρων, οδηγώντας στην ταπεινωτική αποχώρηση του Κωνσταντίνου.

Στο χείλος του εμφυλίου

Η βία που προηγείται και ακολουθεί το ανάθεμα δεν είναι απλώς συμβολική. Στην Αθήνα, καταγράφονται δεκάδες δολοφονίες βενιζελικών, εκατοντάδες συλλήψεις και χιλιάδες λεηλασίες. Ο Διχασμός δεν είναι πια πολιτικός· έχει γίνει κοινωνικός, ταξικός και θρησκευτικός. Η Εκκλησία έχει διαιρεθεί: οι μητροπολίτες της Παλαιάς Ελλάδας στηρίζουν τον βασιλιά, ενώ οι μητροπολίτες των Νέων Χωρών τον Βενιζέλο.

Ο κίνδυνος εμφυλίου γίνεται ολοένα πιο ορατός. Φοβούμενοι τη γενίκευση της βίας, οι σύμμαχοι επιβάλλουν ναυτικό αποκλεισμό, προκαλώντας στερήσεις και πείνα στην πρωτεύουσα. Εκείνη την εποχή, γεννιέται το σύνθημα «ψωμί – ελιά και Κώτσο βασιλιά».

Τον Ιούνιο του 1917, μετά την αποχώρηση του Κωνσταντίνου, ο Βενιζέλος επιστρέφει στην Αθήνα. Οι υποστηρικτές του τον υποδέχονται με ενθουσιασμό, τραγουδώντας: «της Αμύνης τα παιδιά έδιωξαν τον βασιλιά…». Αμέσως ξεκινά εκκαθαρίσεις, καθαιρώντας τον Θεόκλητο και τους μητροπολίτες που είχαν πρωταγωνιστήσει στο ανάθεμα, απολύοντας χιλιάδες δημόσιους υπαλλήλους.